آداب و رسوم شب یلدا در ایران و تاریخچه شب چله در شهرهای مختلف

تاریخچه شب یلدا

قدمت شب یلدا به چند هزار سال پیش بر می گردد که توسط ایرانیان جشن گرفته می شد. این سنت دیرینه در این ساعات همچنان پابرجا مانده و هیچ گونه کم و کاستی در آن دیده نمی شود. آغاز این شب در ۳۰ آذر ماه از زمان غروب آفتاب در روز آخر پاییز تا یکم دی ماه اولین روز زمستان می باشد. این تاریخ همزمان با آغاز زمستان در نیمکره شمالی است که از این زمان به بعد طول شب کوتاه تر خواهد بود.

شب یلدا به دلیل اینکه یک دقیقه از نظر زمان بلند تر است به بلندترین شب سال معروف شده است. کلمه یلدا نیز از واژه سریانی از زبان مسیحیان برگرفته شده که معنی زایش و تولد را می دهد. طبق تحقیقات و بررسی های انجام شده در کتب تاریخی و طبق گفته ابوریحان بیرونی از این شب با نام میلاد خورشید یاد شده است.

آداب و رسوم شب یلدا در ایران

شب یلدا طبق سنت و رسم ما ایرانی ها از آخرین شب پاییز است که به عنوان بلندترین شب برای ما مناسبت خاصی دارد. در این شب خانواده ها و فامیل دور هم جمع می شوند و با شیرینی، میوه، تنقلات، آجیل و غیره از آن ها پذیرایی خواهد شد. لذا در اینجا قصد داریم شما را با آداب و رسوم شب یلدا در ایران آشنا کنیم.

آیین و آداب و رسوم شب یلدا

شب یلدا از جایگاه ویژه ای در بین ایرانیان برخوردار است. لذا خانواده ها تا اواخر شب با آیین و سنت های مفرح در دورهمی ها، این ساعات را به خوشی و خرمی سپری می کنند تا حزن، غم و تاریکی نبود خورشید، جای شادی آنها را پر نکند و با روشن شدن آسمان این ساعات را با خوشی به پایان برسانند.

طبق آیین دیرینه در شب یلدا اقوام در کنار هم به قصه گویی مشغول می شوند و با خوردن شیرینی، انار  هندوانه، آجیل و میوه شبی به یادماندنی و خاطره انگیز را برجای می گذارند. لذا در اینجا به ذکر آداب و رسوم شب یلدا می پردازیم:

روشن کردن آتش

از نظر گذشتگان آتش نماد خورشید و روشنایی است که در این ساعات جهت دوری از نحسی اهریمن و تاریکی شب این آیین را برجا می آوردند تا محفلی گرم در جمع هم داشته باشند.

 قصه خوانی و مثل گویی

در شب یلدا اقوام دور هم جمع می شوند و بزرگ تر ها برای آنها شعر و داستان پریان، دیوها و جانوران را می خوانند. لذا هر استان یا شهری قصه مربوط با خود را بازگو می کند؛ مثلا داستان شاهنامه در بین خراسانی ها و قصه حسین کرد شبستری در میان آذربایجانی ها رواج دارد.

شاهنامه خوانی

فال حافظ و شاهنامه خوانی از جمله مراسمی است که رواج دارد. بزرگترها نیت می کنند و پیران مجلس برای آن ها فال می گیرند. بعد از تفال به حافظ دیوان را باز می کنند و بعد از خواندن غزل به تفسیر آن می پردازند. همچنین در این ساعات شاهنامه خوانی نیز جزء رسومات است که برخی مواقع به شیوه نقالی نیز خوانده می شود.

چیدمان سفره شب یلدا

با انواع خوراکی ها و تنقلات سفره شب یلدا را تزئین می کنند؛ این تنقلات شامل آجیل، هندوانه، انار، دیگر میوه ها، شیرین، کیک، شکلات، میوه های خشک و غیره می باشد. در قدیم سفره ای با نام میَزد را می چیدند که زرتشتیان در آن لُرک را به عنوان ولیمه ای استفاده می کردند. در این سفره میوه تازه و خشک، آجیل، بَرسم (ابزاری است که از برنجی یا نقره ای یا شاخه گیاهی تهیه می شد) بخوردارن، آتشدان و عطردان استفاده می شد.

میوه های شب یلدا

انار اصلی ترین میوه این شب است که از دیدگاه گذشتگاه نماد باروری و برکت می باشد؛ این تفسیر نیز به دلیل دانه های زیاد آن ذکر می شد که رنگ قرمز آن بر شادمانی و خورشید دلالت دارد. از نظر گذشتگان انار مقدس است که با خوردن آن نیروی برکت و باروری زیاد می شود.

هندوانه نیز از دیگر میوه های خاص شب یلدا است که نماد خورشید و نشان گرما و حرارت تابستان می باشد. علاوه بر آن در این شب از لبو، پرتقال، سیب، خرمالو، موز، کدو تنبل، کیوی و غیره نیز استفاده می شود.

آجیل و تنقلات شب یلدا

آجیل و تنقلات شامل گردو، بادام، فندق، تخمه و غیره است که به همراه کشمش، توت خشکه و سایره میوه های خشک، شاهدانه، گندم برشته، نخودچی، پشمک، باسلق و غیره مصرف می شود.

آداب و رسوم شب یلدا در دیگر شهرها

برخی از شهرها آداب و رسومی مختص به خود را دارند که در اینجا به شرح هر یک می پردازیم.

آداب و رسوم شب یلدا در استان آذربایجان شرقی و غربی

در این منطقه رسم است که خوانچه های زرق و برقی را که با خوراکی و کادو مزین شده به نوعروس تقدیم می کنند. همچنین هندوانه را در سینی های زیبا می چینند و در کنار آن شال قرمز رنگ می گذارند.

آداب و رسوم شب یلدا در استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی

در میان استان‌های مختلف کشورمان، استان‌های آذربایجان شرقی و غربی رسوم و سنت‌های جالبی دارند؛

در آذربایجان شرقی به هندوانه شب یلدا، «چیلله قارپیزی» گفته می‌شود. وجود این میوه در مراسم شب یلدا و خوردن آن به همراه خانواده طرفداران زیادی دارد؛ دلیل این استقبال به باوری قدیمی بازمی‌گردد که می‌گوید با خوردن چیلله قارپیزی، می‌توان در برابر سوز و سرمای زمستان و انواع بیماری مقاوم شد.

برخلاف امروزه، که هر خوراکی یا میوه‌ای در اکثر فصل‌های سال قابل‌دسترس است، در گذشته برای اجرای آداب و رسوم و تهیه تنقلات شب یلدا از ماه‌ها قبل آماده می‌شدند. از فصل تابستان، مقداری هندوانه و خربزه  برای شب یلدا ذخیره می‌کردند و استفاده . انجام این کار شیوه‌های جالبی داشت. برای مثال هندوانه و خربزه را در پوشش‌های توری قرار می‌دادند و از بلندی آویزان می‌کردند، یا آن‌ها را در پوششی از کاه می‌گذاشتند. با این شیوه‌های سنتی، از خراب شدن میوه‌ها جلوگیری می‌کردند. تدبیر اندیشیدن از چند ماه قبل برای برگزاری این مراسم  را می‌توان نوعی شور و انتظار برای به پا داشتن آداب و رسوم شب یلدا تلقی کرد که ریشه در پایبندی هم‌وطنانمان به آداب و سنت‌های اصیل ایرانی دارد. جالب است بدانید که در برخی نقاط آذربایجان مرسوم است که پس از خوردن میوه‌های شب یلدا، پوست آن‌ها در آب روان بریزند و معتقدند این کار برایشان خوش‌یمن است.

همچنین در نخستین سال ازدواج زوج‌های جوان تبریزی، پدر عروس برای سفره شب یلدای دختر و دامادش مقداری آجیل، هندوانه، شیرینی و پارچه هدیه می‌فرستد.

قاورقا یکی از محبوب‌ترین تنقلات استان‌های آذربایجان شرقی و غربی است که در بعضی نقاط دیگر کشور هم خورده می‌شود. این خوراکی پرطرفدار، مخلوطی از گندم برشته و شاهدانه است که در کنار لبو، حلوای گردو، و خشکبارهایی مانند مویز، بادام و سنجد، سفره شب یلدا را آب و رنگ می‌بخشد.

آداب و رسوم شب یلدا در استان مرکزی

در استان مرکزی، بدرقه پاییز و استقبال از زمستان طی سه مرحله و در سه شب متوالی انجام می‌شود. درواقع مردم این استان سه بار چله می‌گیرند: چله بزرگه ، چله وسطی، چله کوچیکه. هر سه شب در فضایی شاد و باصفا، با حضور بزرگان فامیل به شب‌زنده‌داری می‌گذرد.

در میان آداب و رسوم شب یلدا در استان مرکزی، رسمی وجود دارد که به خوبی نمایانگر میهمان‌نوازی مردم مهربان این منطقه است. مرسوم است که برای پذیرایی و صرف شام با خانواده در این شب، از چند ماه قبل گوسفندی را انتخاب کرده و از آن به خوبی نگه‌داری می کنند تا گوشت شام یلدا را تامین کنند. به گوسفند اتلیک و به شام مفصلی که از گوشتش می‌پزند اتلیک شامو گفته می‌شود.

آداب و رسوم شب یلدا در استان مازندران

مازندرانی‌ها با خانه‌تکانی به استقبال شب یلدا می‌روند. آن‌ها با نظافت منزل، نه‌فقط برای ورود میهمان‌ها که برای شروع فصل جدید هم اعلام آمادگی می‌کنند. تکاپوی اهل خانه با پخت شامی مفصل برای «چله شو» یا «شب چله» ادامه می‌یابد. در برپایی این سنت قدیمی، جلوه‌های کدبانوگری و خانه‌داری زنان مازنی قابل‌مشاهده است.

برای مثال، علاوه بر تدارک ملزومات میهمانی و سایر آداب و رسوم شب یلدا ، در مازندارن مانند بیشتر استان‌ها فرستادن هدیه برای تازه‌عروس یا دختران نامزدکرده از طرف خانواده داماد مرسوم است. در بین هدایایی که برای خانواده عروس فرستاده می‌شود، معمولا یک ماهی بزرگ هم هست که آن را تا حد ممکن تزیین می‌کنند. در تهیه و تزیین این هدایا به‌خصوص تزیین ماهی بزرگ، می‌توان میزان زحمت و سلیقه خانم‌های هر خانواده را محک زد. رسم فرستادن ماهی برای نوعروس خانواده، بین اهالی همه استان‌های شمالی کشور مشترک است و مردم این مناطق بر این اعتقادند که این کار، برای زندگی زوج جوان خیر و برکت به ارمغان می‌آورد.

آداب و رسوم شب یلدا در استان خراسان

یکی از خوراکی‌های محبوب که با شروع پاییز طرفدار پیدا می‌کند، چغندر است که پس از پخته شدن، با نام «لبو» مورد‌استقبال قرار می‌گیرد. در استان خراسان، چغندر، هم به شکل پخته یا لبو و هم به شکلی محلی با نام «پختیک» سفره یلدا را رنگین می‌کند. پختیک همان لبو است که پس از پخت، خشکش کرده‌اند.

 یکی از آداب و رسوم شب یلدا برای خراسانی‌ها، تهیه تنقلات محلی این منطقه با نام «شیرینی کف» است که هم تهیه و هم خوردنش طرفداران بسیاری دارد. تهیه شیرینی کف، کاری کاملا گروهی است و یادآور روحیه همکاری ایرانی‌ها در برپاداشتن مراسم و سنت‌های مختلف است تهیه این شیرینی، چندین مرحله دارد؛ در ابتدا، گیاهی به نام «چوبک» را تهیه و ریشه آن را جدا می‌کنند. پس از خیس کردن و چند بار جوشاندن، ریشه چوبک را در ظرف مخصوصی که «تغار» نامیده می‌شود می‌ریزند. این ظرف جنسی سفالی دارد و روی حرارت قرار می‌گیرد. برای نچسبیدن مواد به کف ظرف باید به‌طور مداوم هم زده شود. برای هم زدن هم از چوب‌های نازک درخت انار استفاده می‌شود. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید تمام مراحل پخت این شیرینی سنتی، آداب و ابزاری خاص و بومی دارد. مردان و جوانان مواد را آن‌قدر  هم می‌زنند تا سفت شود و بافتی شبیه گز اصفهان پیدا کند. سپس آن را با شیره یا شکر ترکیب و با مغز گردو یا پسته تزیین می‌کنند.

آداب و رسوم شب یلدا در استان خوزستان

آداب و رسوم شب یلدا در این استان، شباهت زیادی به سایر استان‌ها دارد؛ اما به‌طورقطعی می‌توان گفت که شیوه‌های مهمان‌نوازی و عادات خوراکی هر منطقه آن‌قدر خاص است که به این آیین، رنگ و بوی متفاوتی می‌بخشد. اما در خوزستان، خوراکی‌هایی که برای پذیرایی از میهمانان استفاده می‌شود،  با سایر مناطق کشور متفاوت‌اند. در زمستان، پذیرایی با خرما و ارده متداول است که در شب یلدا هم کاربرد دارد. قلیه ماهی هم از معروف‌ترین و خوش‌طعم‌ترین غذاهای جنوبی است که در هر مراسمی سفره‌ها را زینت می‌بخشد.

آنچه درباره یلدا نباید از خاطر برد، نقل داستان‌های اساطیری و افسانه‌های محلی است که فرهنگ فولکلور ایرانی را زنده نگه می‌دارد. یکی از معروف‌ترین افسانه‌های منطقه خوزستان، داستان «قارون» است که در شب یلدا هم بازگو می‌شود. طبق یک باور قدیمی که بین اهالی این منطقه رواج دارد، در شب یلدا و همزمان با طلوع سپیده، مردی به نام قارون که از ظاهر و لباسش می‌توان او را هیزم‌شکن دانست، از راه می‌رسد و برای خانواده‌های فقیر چوب هدیه می‌آورد تا در اولین ساعات شروع زمستان، از سرما در امان باشند. بر اساس افسانه‌ها، چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و فقرا را به ثروت و مکنت می‌رسانند. داستان قارون، این مرد نیکوکار، تبلور روحیه کمک به همنوع در ایرانیان و گرفتن دست نیازمندان است. چنین افسانه‌هایی هرگز کهنه نمی‌شوند چون در دل پیامی پنهان دارند که با گِل مردم این مرزوبوم سرشته شده است.